Ήταν καλοκαίρι του 2016 όταν ήρθα στο χωριό δίχως να γνωρίζω κανέναν. Είχα αποφασίσει να κάνω τη διδακτορική διατριβή με πεδίο έρευνας τις Μέλαμπες. Αφενός λόγω επιστημονικού ενδιαφέροντος για την κοινότητα, αφετέρου λόγω προσωπικού ενδιαφέροντος για την καταγωγή μου: ο προπάππους Θεόδουλος Ζεάκης γεννήθηκε στις Μέλαμπες το 1889 και αργότερα μετανάστευσε στις Μοίρες συνεχίζοντας ένα γενεαλογικό δέντρο που επεκτάθηκε στην Αθήνα. Η επιστροφή στις ρίζες κάποτε, με οποιονδήποτε τρόπο, είναι αναπόφευκτη.
Η πρόταση της έρευνας που εγκρίθηκε από το Πανεπιστήμιο Κρήτης φέρει τον τίτλο: “Κοινωνικός/οικονομικός μετασχηματισμός του αγροτικού χώρου και Ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Social media). Η περίπτωση της κοινότητας Μελάμπων Ρεθύμνου Κρήτης”. Είναι η πρώτη κρητική κοινότητα με την οποία μελετάται ο ψηφιακός μετασχηματισμός υπό την οπτική της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Πιο συγκεκριμένα, μελετώντας την κοινότητα Μελάμπων σε μία πορεία κοινωνικού μετασχηματισμού μετά τον β’ παγκόσμιο πόλεμο μέχρι σήμερα, παρατηρούμε πως η είσοδος των τότε νέων τεχνολογιών στις παραγωγικές δραστηριότητες σε συνδυασμό με τις γεωμορφολογικές συνθήκες του χώρου και τις πολιτικές συνθήκες της επικαιρότητας επηρεάζουν τη δημογραφική κίνηση του πληθυσμού οδηγώντας σε μεταναστευτικές ροές. Οι μελαμπιανοί που εγκαθίστανται στα αστικά κέντρα συσπειρώνονται σε συλλόγους συγκροτώντας τη συμβολική τους ταυτότητα σε δύο βασικούς άξονες: τη μελαμπιανή παρέα και την καταγωγή των Τεσσάρων Μαρτύρων, των τοπικών αγίων. Με την είσοδο των τεχνολογιών του 21ου αι. και των social media, η ατομική και η συλλογική ταυτότητα αποκτούν ένα νέο πεδίο έκφρασης που επηρεάζει σημαντικά και επηρεάζεται από τις εκτός διαδικτύου σχέσεις και κοινωνικά δίκτυα.
Η μεθοδολογία στηρίζεται στην επιτόπια ανθρωπολογική έρευνα με έναν τριγωνισμό μεθόδων για τη διασταύρωση των στοιχείων: πολύμηνες διαμονές στο χωριό και επιστροφή κάθε χρόνο ενοικιάζοντας όποιο σπίτι είναι διαθέσιμο, καταγραφές με την κάμερα στα σοκάκια, ημικατευθυνόμενες συνεντεύξεις, πολύωρες ομαδικές συζητήσεις σε αυλές και βεγγέρες. Συνεργασία με υπαλλήλους της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας και με βιβλιοθηκονόμους για την εύρεση πληροφοριών σε βιβλία, πρακτικά συνεδρίων και συλλογές πρωτογενούς υλικού. Αξίζει δε να υπογραμμίσω τη βοήθεια από τους υπαλλήλους του δήμου στο δημοτολόγιο (Σπήλι) για εβδομάδες ολόκληρες στα αρχεία ώστε να χαρτογραφήσω τα μελαμπιανά γένη και τις συγγενειακές δομές. Σημαντικό βοήθημα στην όλη έρευνα, η ανά χείρας εφημερίδα που αριθμεί 238 φύλλα από το 1978 και αποτυπώνει τη ζωή της κοινότητας στο πέρασμα των δεκαετιών.
Ο πρώτος άξονας ήταν να μελετηθούν οι Μέλαμπες ως τόπος εδαφικός. Συγκεκριμένα, πώς η γεωγραφική θέση του χωριού και το γεωφυσικό περιβάλλον της περιοχής επηρεάζει τις αγροτοκτηνοτροφικές δραστηριότητες των κατοίκων και την τοπική οικονομία. Στη συνέχεια, πώς διαμορφώνεται η οικιστική δόμηση (Πάνω Ρούγα, Κάτω Ρούγα, Μεσοχωριά κλπ) και η κοινωνική οργάνωση της κοινότητας: ο πλάτανος και οι βρύσες ως κομβικά σημεία της κοινωνικής ζωής, η πλατεία, η αυλή του σχολείου και τα καφενεία ως χώροι δημόσιας σφαίρας, οι εκκλησίες και το νεκροταφείο ως ιερά τοπόσημα θρησκευτικής ζωής. Η οικιστική οργάνωση κατά γένος (Βεργαδιανά, Νικιανά, Ζεανά κλπ) που αποτυπώνει τις παλαιότερες μεταγαμήλιες εγκαταστάσεις των οικογενειών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν ο μεγάλος αριθμός γενών και οι σχέσεις αιματοσυγγένειας, εξ αγχιστείας και τελετουργικής συγγένειας. Μελετήθηκαν επίσης οι πληθυσμιακές κινήσεις της κοινότητας και οι μεταναστευτικές ροές που οδηγούν στη συγκρότηση εθνοτοπικών συλλόγων στα αστικά κέντρα όπου λειτουργούν ως κιβωτοί συλλογικής μνήμης. Τέλος, η τοπική ιστορία του χωριού που κατατάσσεται στις “μικρές Μόσχες” της Ελλάδας συνιστά έναν σημαντικό παράγοντα στη διαμόρφωση του συμβολικού κεφαλαίου, όπως δείχνει η μέχρι τώρα έρευνα.
Η συλλογική ταυτότητα των Μελάμπων μελετάται επιπλέον μέσα από άυλες, ιδεολογικές πρακτικές που ενισχύουν τη συνοχή της όπως η ανάδειξη των τοπικών αγίων στην κοσμολογική σφαίρα της κοινότητας και οι πρακτικές ιεροποίησης χώρων εντός και εκτός εδαφικών ορίων του χωριού. Η μελαμπιανή παρέα επίσης με τον ιδιαίτερο τρόπο επιτέλεσης που τη χαρακτηρίζει και τη διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες μουσικές παρέες του νησιού αποκαλύπτει βαθύτερες κοινωνικές ερμηνείες από τις απλές πολιτιστικές που παρατηρούμε σε μια πρώτη ανάγνωση.
Το διαδίκτυο λοιπόν έρχεται να επηρεάσει την καθημερινότητα των μελαμπιανών σε όλους τους τομείς: ενημέρωση, επιχειρηματικότητα, εκπαίδευση, πολιτική, κοινωνικές σχέσεις, ψυχαγωγία, επικοινωνία. Οι χρήσεις των social media και η δυναμική της μελαμπιανής κοινότητας που αλληλεπιδρά online και offline συνιστούν ένα πρωτότυπο επιστημονικό παράδειγμα για την κατανόηση των ψηφιακών κοινωνικών δικτύων στον αγροτικό χώρο. Είναι η πρώτη κοινότητα όχι μόνο στην Κρήτη αλλά και στην Ελλάδα, που προκαλεί το ενδιαφέρον των επιστημονικών κύκλων για τη μελέτη του ψηφιακού μετασχηματισμού με κοινωνικοανθρωπολογική προσέγγιση. Οι Μέλαμπες ακούστηκαν στα ακαδημαϊκά αμφιθέατρα και έγιναν αντικείμενο συζήτησης ανάμεσα σε καθηγητές, φοιτητές και κοινωνικούς επιστήμονες. Τα πρώτα πορίσματα της έρευνας παρουσιάστηκαν μπροστά στον πρύτανη του ιδρύματος, στον τ. υπουργό Έρευνας & Καινοτομίας και στο ραδιόφωνο της ΕΡΤ. Για την καινοτομία του ερευνητικού αντικειμένου και της μεθοδολογίας, η διατριβή στηρίχθηκε με υποτροφία δύο χρόνων από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Καινοτομίας.
Θα είναι τιμή μου να παραδώσω τα τελικά πορίσματα της έρευνας μόλις ολοκληρωθεί, στη διάθεση των συλλόγων, της κοινότητας και των απανταχού μελαμπιανών. Και να γίνουν συστηματικές πλέον παρουσιάσεις με τη μελαμπιανή παρέα και τους χωριανούς σε πρώτο πλάνο. Γιατί δε θα είχε γίνει τίποτα από όλα αυτά δίχως την πολύτιμη βοήθεια των ίδιων των συγχωριανών. Που άνοιξαν τις καρδιές και τις πόρτες τους, που με εμπιστεύονται. Που μου επιτρέπουν τις συνεχείς ερωτήσεις να μαθαίνω όλο και περισσότερα για το χωριό. Που κάνουμε μαζί αυτό το ταξίδι.
Για όλα αυτά και για πολλά ακόμα, σας ευχαριστώ από καρδιάς.
Μαρία-Στέλλα Ζεάκη
*Δημοσίευση στην εφημερίδα Η Φωνή των Μελαμπιανών, τεύχος 239