“Η κακιά η ώρα” έχει πιο σκοτεινές ρίζες απ’ όσο νομίζουμε.

Ήμουν μια φορά σε ένα χωριό της Κρήτης, καταγράφοντας ιστορίες και χαρτογραφώντας τη λαϊκή δαιμονολογία: το σύμπαν των καταχανάδων, ανασκελάδων, πειρασμικών, διαβόλων, τριβόλων και του συναφιού τους. Σε μία συζήτηση λοιπόν για τις επιβλαβείς υπερφυσικές δυνάμεις που συχνάζουν σε σταυροδρόμια και για τις επιδράσεις που έχει μία τυχαία συνάντηση μαζί τους, άκουσα το εξής περιστατικό: “πριν έρθεις εσύ (ενν. στο χωριό που πήγα ως ερευνήτρια), να ‘ναι καμιά δεκαριά μέρες, αυτοκτόνησε ένα παληκάρι. Επέρνα, λέει, τον σταυροστάτη και κατέχεις εδά πως ανεμαζώνουνται ‘κεια τα κακά πράματα. Ε αυτά τον ανελώσανε κι έγινε το κακό”.

Σοκαρισμένη από το συμβάν, προσπάθησα να αφήσω στην άκρη το συναίσθημα και να συνεχίσω την έρευνα σχετικά με τις πεποιθήσεις και τα βιώματα των κατοίκων γύρω από τους λαϊκούς (τους) δαίμονες.

– Γιατί αυτοκτόνησε;, ρώτησα χαμηλώνοντας τη φωνή για να αντισταθμίσω λίγο την επιστημονική ανάγκη με τη συμπόνοια απέναντι σε ένα τέτοιο θλιβερό συμβάν.

Η απάντηση ήρθε ως αυτονόητη από τα βάθη των αιώνων:

– Η κακιά η ώρα, παιδί μου.

Στα πρώτα χρόνια της ερευνητικής μου πορείας ρωτούσα επίμονα τί θα πει “η κακιά η ώρα”. Όσο περνά όμως ο καιρός και η ανθρωπολογική σκέψη κατεβαίνει με μεγαλύτερη οικειότητα τα σκαλοπάτια της λαϊκής ψυχής για να μελετά τις εθιμικές συμπεριφορές, κατανοούμε περισσότερα πίσω από τις λέξεις.
Βλέπετε, ο άνθρωπος τείνει να αποδίδει κάθε κακό και συμφορά που τον βρίσκει σε κάτι που βρίσκεται έξω από τις αισθήσεις του. Για ό,τι κινείται εντός των αισθήσεών μας, έχουμε την πεποίθηση ότι μπορούμε να το διαχειριστούμε. Όταν κάτι όμως δεν μπορούμε να το διαχειριστούμε, θεωρούμε ότι πηγάζει από τον κόσμο πέραν των αισθήσεών μας, πέραν του φυσικού. Θεωρούμε πως μία ασθένεια, ένα ατύχημα, ένας θάνατος πηγάζει από τη σφαίρα του υπερφυσικού.

Οι κακές οι ώρες του λαού είναι ένας μηχανισμός άμυνας για να απενοχοποιηθεί η λαϊκή ψυχή. Να αποτινάξει η οικογένεια και η κοινότητα την ευθύνη από πάνω της, να διασφαλίσει την εικόνα της στα κοινωνικά δίκτυα (όταν λέμε κοινωνικά δίκτυα, δεν εννοούμε τα social media). Ένας μηχανισμός άμυνας να προστατέψει τη συνείδηση και να κατευνάσει τις εσωτερικές φουρτούνες, που ίσως προκαλέσουν κοινωνικές αναταραχές. Είναι θα λέγαμε, μία βαλβίδα αποσυμπίεσης που κρατάει την κοινωνία συγκρατημένη. Είναι τέλος, ένας μηχανισμός να θολώσουν τα νερά, να μην αρχίσουν τα γιατί να ξεφυτρώνουν και να απαιτούν απαντήσεις. Γιατί οι απαντήσεις απαιτούν και την αλήθεια. Και η αλήθεια δεν αρέσει σε όλους.

Στην περίπτωση της Γαρυφαλλιάς στη Φολέγανδρο, της τελευταίας προσθήκης στη μακροσκελή λίστα των γυναικοκτονιών, η “κακιά η ώρα” είναι μία λαογραφικά βολική δικαιολογία για όλους: τον δολοφόνο που δε σεβάστηκε, την οικογένεια που δεν αφουγκράστηκε, την κοινωνία που δε μερίμνησε.

Πίσω από κάθε “κακιά ώρα”, κρύβονται θύτες πολλοί.
Καλή και η Λαογραφία, αλλά κάποια πράγματα πρέπει να τα λέμε με το όνομά τους.

Ανάρτηση στη facebook page “Αφτάρμιστά μας – Εκπομπή Λαογραφίας”